*वाते मुंगा मोलारी*
My Swan song
*गोरमाटी भाषा व्यवहारे माईर रुढ शब्देर लारेर संस्कृती – एक अभ्यास*..!
गोर ‘बोली’ छेनी तो ऊ एक सौंदर्य संपन्न ‘भाषा’ छ.बोली अन भाषा इ प्रस्थापित व्यवस्थार दकान ठोकरे सवायी गोरमाटी भाषानं आचे दन आयेवाळ छेनी.” बोलणार्याची भाषा ऐकणार्याला कळते त्याला भाषा असे म्हणता येईल” हानू भाषातज्ञेर विवेचन छ.बोली अन भाषा इ संकल्पना थोत छ,थोतांड छ.ई धेनेम लेणू घणो गरजेर छ.
वारसेक संस्कृत तत्सम,तद्भव अन परभाषिक शब्द गोरमाटी भाषा व्यवहारेमं आतरा पालकती मारन बेटे छ क,ओ शब्द आपणेनं आपणज गोरमाटी भाषार मालकीर विये जू वाटचं.उद:- *धुड* ई मराठी माती ये आरथेरो गोरमाटी शब्द संस्कृत *धुळ* ये शब्देरो तद्भव रुप छ जू भास वचं.येरवासं कुणसो शब्द कुणसे भाषारे शब्देरो तत्सम वा तद्भव रुप छ ? इ सिद्ध करेवासू ओ शब्देर लारेर संस्कृतीरो आसरो लेणू ई गरजेर छ.
निरुक्ती अन व्युत्पत्ती ये शब्देर ओळख करन देयेवाळ दि शास्त्र छ.व्युत्पत्तीशास्त्र इ शब्देर तांत्रिक ओळख करन दचं तो निरुक्तीशास्त्र इ शब्देर लारेर विचार,संस्कृती कचं हानू भाषातज्ञ कचं.
*वस्या > वसीया > वसराम = हारदम हारदेम वसेवाळो वसीया वा चैतन्य स्थायीभाव हारदम वसान रकाडेवाळो वसराम!* हानू ये शब्देर तांत्रिक ओळख सिद्ध वचं.
इ.स.पू. 600 ते इ.स.पू. 350 ये कालखंडेमं गोरगणेरो ‘लदेणी व्यवसाय’ भरभराटीम रं.ये कालखंडमं तांडो ढळतोतो;पणन वसतोतो कोनी.रेल्वेरो आक्रमण लदेणीपं हुवो,तांडो वसेन सुरुवात वेगी.तांड जागोजाग वसेन लग्गे अन खेतीवाडी,मजूरीर पर्याय निवड लिदे.आपआपणे तांडेनं पेलीवणा कुण वसायो? तांडो वसायेवाळो कुण? ये आरथेती *दिपा नायक तांडो,चापला नायक तांडो,सक्रू नायक तांडो* हानू तांडेऊर नाम रुढ हुवो.जे तांड पांढरीर आसरेती वसे ओ तांड ओ पांढरीर गामेर नामेती ओळखायेन लग्गे.जसो मार तांडो चिचखेला!
सांस्कृतिक नंजरेती गोरमाटी भाषार शब्देर ‘मालकी’ निश्चित वेणू महत्वेर छ.
*वेस* ये गोरमाटी भाषा माईर रुढ शब्दे लारं गोरमाटी संस्कृती छ.धाटीर (संस्कृती) डिलेती दिटे तो *वेस* इ शब्द गोरमाटी भाषारो मालकीरो सिद्ध वचं.
*एक दराणी वसाणो वेयेनी मांदी तोनं,वाते करीची मोटमोटी?*
हानू भाषा व्यवहार जना सामळीमं आवचं जना गोर धाटीरो एक डिल आपणे नंजरे मुंड्यागं हुबो रचं.गोर भाषा शब्देर सोजा लेतूवणा ओ शब्देर लारेर संस्कृतीरो डिल भी आपणेनं धेनेम लेणू गरजेर छ,ओर सवायी आपणेनं आपणे भाषा माइर शब्देर कोसा लाबेवाळ छेनी.गोरमाटी भाषार शब्देर ओळखीनं जसो तांत्रिक संदर्भ छ,जुज शब्देर ओळख सिद्ध वेयेनं सांस्कृतिक संदर्भ भी छ.
नवलेरीर याडीर हातेती खिले खिलाये काचळी,घागरो,ओळणी,जो नवलेरीर याडी सामूती वेतडूर याडीनं आयेर देयेरो गोर धाटीरो दंडक छ,ये आयेरेनं *वेस* इ शब्द छ.नवलेरीर याडीर हातेर निर्मिती ये आरथेती ‘वेस’ इ शब्द रुढ वेमेलो छ.नवलेरीर याडीनं जर वेस न वसातू आवतो विये तो पेना नवलेरीर याडीनं 25 रपीया दंड लागतोतो.खिलेर हस्तकला इ पिढी दर पिढी टकन रेणू;वसती रेणू इ ये वयीवाटेर लारेर हेतु छ.
*वेस* ये शब्दे लारं संस्कृतीरो संदर्भ छ;करन “वेस”इ शब्द गोरमाटी भाषारो मालकीरो सिद्ध वचं.
*ई मार समदणेर हातेर वेसुला हानू केनं वेतडूर याडी मोटपणेती गर्व व्यक्त करतू तांडेमं आढळचं*
*तोडा > दोरारो तोडा* ई गोरमाटी भाषा व्यवहारे माईरो रुढ शब्द इ संस्कृत *तंतू* ये शब्देरो तद्भव रुप करन भास वचं;पणन सांस्कृतिक नंजरेती दिटे तो *तोडा* ये शब्दरो बिघडो हुवो रुप *तडू* इ शब्द *शिंग* ये आरथेती गोर धाटीमं मुंड्यागं आतू दखावचं. *वे + तडू > बे + तडू = दोन शिंग असलेला नवरदेव* हानू *तडू* ये शब्देरो आरथ सांस्कृतिक नंजरेती गोरमाटी भाषानं अभिप्रेत छ.
आज भी कयिक संस्कृतीमं शिंगेर प्रतिक करन वाया माई वेतडू नवलेरीर माथेपं *बाशिंग* भांदेर वयीवाट छ. *बाशिंग > बे+ शिंग* हानू इ बाशिंग ये शब्दरो अपभ्रंश रुप छ.
पेना मोटमोटे नायक,कारभारी,वचारी शिंगेर प्रतिक करन आपणे फटकामं “चांदीर तोडा”खसोडतेते.क्रांतीसिंह सेवादास महाराज भी *तोडावाळो* ये नामेती व्यक्त वेमेलो छ.”पशुपतीरो शृंगाकृती शिरोभूषणेर प्रतिक करन भितीयुक्त आदर भाव व्यक्त करेसारु गोर याडी आटीचोटलामं शिंग भांदचं.
“शिंग म्हणजे विश्वातील शास्वत विपुलता,भवितव्य,संधी,यश इ.चांगल्या गोष्टीचा अव्याहत स्त्रोत असल्याचे मानले जाते”.हानू जेष्ठ विचारवंत अशोक राणा कचं.शिंग इ यश,विपुलतार प्रतिक करन समनक पूजा माईर चोको चिन्हेपं शिंगेर प्रतिक करन दि खेराळीर नानकी नानकी लकडी मेलेर प्रथा गोर धाटीम पेना रुढ रं हानू डायसाण कचं.करन धरती – निऋती ये मातृदेवतानं विपूल धनधान्य देयेवाळ *माया सगळती* कतो संगळती इ नाम रुढ हुवो छ.
वेतडू अन गोर याडीभेनेऊर माथे परेर शिंगाकृती शिरोभूषणेरो अदिबंद थेट सिंधू संस्कृतीन जान भिडचं.
तात्पर्य आतराज क, *तोडा* इ गोर भाषा माईर शब्द *तडू* (शिंग) ये शब्दरो अपभ्रंश रुप छ.संस्कृत *तंतू* ये शब्दोरो तद्भव रुप छेनी.”तोडा”ये शब्देर व्युत्पत्ती इ “तंतू”ये शब्दे परेन हुयी छ इ व्युत्पत्ती सांस्कृतिक नंजरेती निराधार ठरचं.
गोरमाटी भाषा इ आदिम छ,”गीद”इ गोरमाटी भाषारो जन्मसिद्धांत छ.ऊ कुणसीज भाषार ऊपबोली छेनी तो ऊलट संस्कृत भाषा इ गोरमाटी भाषा शब्देर बळेपं विकसित वेमेली छ. *धुळ* इ शब्द गोरमाटी भाषा व्यवहारे माईर *धुड* ये शब्देरो बिघडो हुवो रुप सिद्ध वचं. *धुड* इ शब्द मराठी *माती* ये आरथेती सिद्ध वचं. *धुळ* ये शब्देरो नातो मराठी “माती”ये शब्देती छ;पणन “धुळ”इ शब्द मराठी “माती”ये आरथेती व्यक्त वेयेनी. *धुड* ई गोरमाटी भाषा शब्द मराठी *माती* ये आरथेती व्यक्त वचं.
ये संदर्भेमं जेष्ठ अभ्यासक आत्माराम कनिराम राठोडेर संदर्भ घणो मोलेर ठरचं. ओरो केणो छ क, “कित्येक शब्दाचे मूळ बंजारा बोलीत शोधता येईल. उद:- दिवस हा शब्द बंजारा बोलीतील ‘दन’ या शब्दा पासून आलेला दिसतो.(दन > दिन) आजचे नक्षत्र, शुक्रवार,आश्लेषा,प्रहर,प्रभात हे बंजारा बोलीतील अनुक्रमे नकेतर, सकरवार,आसळका,पोर,परभाती या शब्द पासून आलेले दिसतात.” मार मतेनं इ संदर्भ हिंमत दचं.
*आसाडो* – वर्षा ऋतुनं गोरमाटी भाषामं आसाडो कचं.मराठी गर्भवती ये शब्देसारु गोर भाषामं *आसाती* ई शब्द संकेत रुढ छ.पृथ्वीनं “प्रसवधर्मिणी”केमेले छ.आसाडेर घातू धरती याडी “आसाती” रचं ये संकल्पना माईती *आसाडो* ई शब्द गोर भाषा व्यवहारेमं रुढ हुवो छ.संस्कृत *आषाढ* ई शब्द गोरमाटी भाषा व्यवहारे माईर *आसाडो* ये शब्दे उसनवारी माईती रुढ वेमेलो छ.
हानू गोरमाटी भाषा व्यवहारे माईर रुढ शब्देर व्युत्पत्तीर सोजा लेतू आवचं.सांस्कृतिक अन तांत्रिक ओळखीर नंजरेती गोरमाटी भाषा माईर शब्दे ओळख वेणू इ घणो महत्वेर छ.येर सवायी गोरमाटी भाषारो स्वतंत्र अस्तित्व सिद्ध करतू आयेवाळो छेनी…!
संदर्भ –
1,- गोरमाटी संस्कृती आणि संकेत
भीमणीपुत्र
2,- गोरपान गोरबोलीतील भाषा सौंदर्य
भीमणीपुत्र
3,- देशो- देशीच्या लक्ष्मी
अशोक राणा
4,- उपयोजित मराठी
प्रा.डाॅ.शंकरानंद येडले
5,- बंजारा समाज
साहित्य आणि संस्कृती
प्रा.डाॅ.प्रकाश राठोड
*भीमणीपुत्र*
*मोहन गणुजी नायक*
