बंजारा – बोली भाषेचा सामान्य परिचय
भाषेची रचना ही लिहीता वाचता येणा-या लोकांकडुनच नव्हे तर सर्व प्रकारच्या लोकांकडुनच केली जाते. भारतातील प्राचीन जनजातींमधील बंजारा ही एक प्रमुख जात आहे. मुख्यत्वे भारतातील वीस प्रांतामध्ये सतरा नावाने व उप नावाने बंजारा ओळखले जातात.ज्यांची जन संख्या ही चार करोड पेक्षा जास्त असु शकेल असे वाटते. भारत देशाची एकमात्र बंजारा जमात आहे जिची बोली, वेशभूषा, गोत्र हे एकसारखेच आहे. बंजारा आजही आपल्या विभिन्न प्रांतात असलेल्या आपल्या जातभाईंना आपल्या मातृ बोलीत बंजारा/गोरमाटी भाषेत बोलतात. विशीष्ट वेषभुषा, केशभुषा त्याची आपली ओळख करुन देणारी आजही काही प्रांतांमध्ये सुरक्षित आहे. दुसरी महत्वपुर्ण गोष्ट म्हणजे आजही गोत्राच्या आधारेच लग्नसंबंध जुळवीण्यात येतात अशी ही एकमात्र बंजारा जात भारतीय जमात आहे.
आपल्या देशात सामान्यतः कोणत्याप्रकारचे धंदा-व्यवसाय करतात या आधारावर जात कोणती आहे हे ठरते होते. बनज करणारा बंजारी त्यात लवन (मीठ) व्यापार करणारे लभान, लंबाडा अशा व्यावसायिक नावाने ही जमात ओळखली जाते. वास्तविकतः बंजारा हे नाव अन्य असे अरबी, फारसी, लोकांनी यांना दिले आहे. हे आपआपसात बंजारा नाहीतर गोरमाटी नावाने परिचित असतात. परंतु संस्कृत मध्ये गो म्हणजेच गाय-बैल यांची राखण करणारे यांना पाळणारे म्हणजेच गोर समजले गेले. पुढे यांचे वंशजांनी गोत्र हे नाव धारण केले. “आदि भारत” पृष्ठ नं.६५,६६ श्रीपाद डांगे गोरमाटी,गोर-माणसाची बोली म्हणजेच गोर बोली. माटी-म्हणजे मनुष्य , माझी मातृभाषा गोर-बोली बंजारा बोली आहे. “बंजारा बोली”डॉ इब्राईम ग्रिर्यसन आपल्या भाषा सर्वेक्षण ग्रंथात पहिल्यांदा बंजारा, लंबाडा, बोलीचा उल्लेख केला आहे. “स्वतंत्र भारतातील जाती तथा भाषांची समस्या”- बोरीस क्लूयेव अनु. नरेश बेदी पृष्ठ ५९ उत्तर दक्षिण भारतात बोलली जाणारी बंजारा, लंबाडी, बोलणाऱ्यांची संख्या १२७२०१६ इतकी आहे. डॉ इब्राईम ग्रिर्यसन च्या नंतर डॉ.गणेश देवी या भाषा संरंक्षण करत आहेत ज्यामुळे भारताची जिवीत बोलभाषेची संख्या समोर येऊ शकेल. कोणत्याही बोली भाषेचा अभ्यास करण्यासाठी भुगोल आणि मानवाचा वंशज याचे ज्ञान असणे जरुरीचे आहे. बंजारा बोली भाषेचा प्रकृति पाणी, वायु यांचा आधार घेऊन व संस्कृतीच्या अभ्यासातुन माहीती मिळते कि, बंजारे मुलस्थान गोर स्थान, गोरबंद नदी तथा गोर डोंगराळ म्हणजेच सिंधु घाटी सभ्यता यांचा भूभाग आहे. रक्त,नाक,कपाळ व हाडांची मापे यावरुन असा निष्कर्ष निघतो की, बंजारा गोर वंशी प्रायः आर्य आहे. बंजारा बोलीचे मुळ रुप ध्वनी विज्ञान स्वरांचे वर्गीकरण रुप विज्ञानन व्याकरण अर्थ विज्ञान, पारीवारीक वर्गीकरण आम्ही पाहातो. बंजाराबोली ही आर्य बोली तसेच मुळ भारोपीय भाषा परिवाराची बोली आहे. तात्पर्य बंजारा जमात काही शतकांपुर्वीपासुन काही भूभागावर वसलेली आहे. ज्या कारणास्तव त्यांची आपल्या कबील्या (समुह) मध्ये अंतर्गत व्यवहार बोलाचाली साठी ज्या बोलीचा उगम झाला ती बंजारा बोली आहे.
भाषा वेज्ञानीक मानतात की जगात सात हजार भाषा जीवंत आहेत. आज भारतात २२ भाषांना मान्यता आहे.२००१ च्या जनगणनेच्या आधारावर १२२ भाषा प्रचलीत आहेत. तर आपल्या देशात मातृभाषेची संख्या १६५२ मानली जाते. “बंजारा बोलीचे विभाजन ” देशातील सोळा प्रांतात बंजारांचे तांडे अधिक प्रमाणात दिसुन येतात. बंजारा बोली व त्यावर राजभाषेचा परिणाम च्या अभ्यासासाठी मोठया प्रमाणावर विभाजन करु शकतो. एक उत्तर मध्य भारत ज्यामध्ये पंजाब, हरियाना, दिल्ली, -ाारखंड, बिहार, उत्तर प्रदेश, हिमाचल प्रदेश, राजस्थान, गुजराथ, मध्यप्रदेश, छत्तीसगड, महाराष्ट्र (आर्यभाषा) दक्षिण भारतामध्ये आंध्र, कर्नाटक, गोवा, आणी उत्तर तामीळनाडू – (द्रविड भाषा प्रांत) विदेशामध्ये पाकीस्तान, सिंध, बलुचीस्थान,अफगानीस्थानामध्ये बंजारा बोली बोलली जाते. मी जवळजवळ सगळया प्रांतातील बंजारा लोकांना तीथे जाऊन त्यांची भेट घेतली आहे. व मला असा अनुभव आला आहे की, बंजारा बोलीवर स्थानिक तसेच राजभाषेचा परिणाम -ााल्यामुळे बंजारा बोली स्वरुपाची बोली दिसुन येते. भारत-महाराष्ट्र, आंध्र, कर्नाटक, गोवा, उत्तर तामीळनाडू मध्ये बंजारा बोलीवर सामान्यतः दहा टक्के परिणाम स्थानिक भाषेचा झाला आहे. नव्वद टक्के मूळ बंजारा बोली आणि लोकसाहित्य इथे आजही सुरक्षीत आहे. तर मध्यप्रदेश, छत्तीसगड, पुर्व गुजराथ आणि दक्षिण राजस्थान मध्ये बंजारा बोलीवर २० टक्के परिणाम झालेला असुनही बंजारा ८० टक्के बंजारा बोली व त्यांचे लोक साहित्य जीवंत आहे. पंजाब हरियाना उत्तर राजस्थान, पश्चिम गुजराथ मध्ये बंजारा बोली तांडयावर आजही बोलली जाते. तर शहरात राहणारे बंजारा बोलीवर गुजराथी,राजस्थानी भाषेचा परिणाम जास्त झाल्यामुळे मुळ बंजारा बोली मिश्रीत स्वरुपात इथले लोक बोलतात दिसुन येते. पंजाब हरियाना दिल्ली, ओरीसा ग्रामीण भागात बंजारा बोली बोलली जाते तर शहरात व महानगरामध्ये वसलेले बंजारे,बंजारा बोली समजतात पण स्पष्टपणे बोलु शकत नाहीत. उत्तर भारतामध्ये बंजारा बोली नाममात्र राहीली आहे. नवीन पीढी बंजारा बोली पूर्णतः विसरुत चालली आहे.केवळ जात प्रमाणपत्रावर बंजारा जात लिहीत आहेत. या प्रमाणे एक बंजारा बोली बेल्ट दाखवुन बंजारा बोली ची आजची स्थीती आमच्या समोर स्पष्ट होइल. बंजारा बोली व हिंदी भाषेमध्ये समानता अधिक असल्यामुळे उत्तर भारतामध्ये बंजारा बोली वर हिन्दी भाषा मिश्रीत होण्याचे प्रमाण अधिक आहे. दक्षिण भारतामधील भाषा व बंजारा बोली यात विषमता जास्त आहे. त्या कारणास्तव तेथे मुळ बंजारा बोली जिवंत आहे. दक्षिण भारतामध्ये बंजाराबोली दहा टक्के नुसार पूर्णतः जीवित आहे. विशेषतः बंजाराबोली आणि लोकसाहित्यावर खुपमोठे साहित्य लिहीले जात आहे. बंजारा बोलीची आपली कोणतीही लीपी नसल्या कारणाने दक्षिण भारतामध्ये तेलगु तामिळ, कन्नड आणि मराठी लिपी मध्ये बंजारा साहित्य लिहीले जात आहे. महाराष्ट्रात बंजारा लिपी ही देवनागरी भाषेत लिहीली जात आहे. आतापर्यंत लिहीलेले मासिक पत्र, पत्रिका बंजारा बोली कुठे चालते तर कुठे ती बंद झालेली आहे. त्याच प्रमाणे बंजारा बोलीमध्ये आतापर्यंत दक्षिण भारतामध्ये लहान मोठी आठ ते दहा चित्रपट निर्माण झालेले आहेत.त्याच प्रमाणे दक्षिण भारतामध्ये बंजारा बोली स्थानिक भाषेतील बरेचशे शब्द आपल्या बोलीमध्ये आणुन एक प्रकारे बंजारा बोली समृध्द करण्याचा प्रयत्न दक्षिण भारतात होत आहे. बंजारा बोली आणि तिचे साहित्य अन्य भाषेचा परिणाम होऊन सुध्दा आपल्या वेगळया बोलीच्या रुपात आपली स्वतंत्र ओळख दक्षिण भारतातील बंजारा बोलीत आढळुन येते.
“बंजारा बोलीचे रुप-स्वरुप” बंजारा बोलीवर भाषा विज्ञान तथा भाषाशास्त्र च्या खोलातुन अभ्यास झालेला नाही. बंजारा लोकसाहित्यावर अनुसंधानात्मक अभ्यास चालु आहे. परंतु बोलीवर शेाधकार्य म्हणावे तसे झालेले पहावयास मिळत नाही. डॉ.नेमीचंद जैन ने भीली का भाषा शास्त्रीय अध्ययन ज्या आवडीने केले आहे ते एक आदर्श भारतीय बोलीचा अध्ययन ग्रंथ आहे. याच ग्रंथाला आदर्शग्रंथ मानुन बंजारा बोलीचे अध्ययन या प्रमाणेच होणे जरुरीचे आहे. बंजारा लिपी जरी नसली तरी आज दोन करोड च्या जवळपास बंजाऱ्यांच्या कष्टातुन ती सुरक्षीत बोली आहे. बंजारा बोलीचे स्वरुप पाहुन माहीत पडते की, इंडो-आर्यन बोलींमधील बंजारा एक प्राचीन बोली आहे.ही आजपर्यंत बदलत्या रुपामध्ये पण जीवित आहे.याचे महत्वपुर्ण कारण म्हणजे अन्य समाजापासुन काही शतकांपासुन बंजारा तांडा दुर रहात आहे. आपण भले व आपला तांडा भला यामुळे नागरी भाषा समाजापासुन दुर राहील्यामुळे ती प्रवाहीत होत आली आहे. तसे या जमातीतील तांडे लदेणी व्यापारासाठी अठराव्या शतकापर्यंत देश-विदेशामध्ये फिरत राहीले ज्या मुळे देशी-विदेशी शब्द पण बंजारा बोलीत दिसुन येतात.
बंजारा मातृबोलीला जीवंत ठेवण्याचे काम जर कोणी केले असेल तर ते बंजारा माता भगीनींनी बंजारा स्त्री ही आता-आता पर्यंत सुध्दा अन्य कोणत्याही भाषेच्या व्यक्ती सोबत बंजारा बोली मध्येच बोलते. बाजार हाट (बाजार) करतांना ती बंजारा बोलीचाच वापर करते, ज्या मुळे लाभ तर झाला आणि हानी ही झाली की, जात लपवण्याची प्रवृत्ती काही अददीपर्यंत बंजारांमध्ये निर्माण झाली. आपली जात ओळखु येऊ नाही म्हणुन बंजारा बोलीमध्ये सार्वजनीक रुपात बंजारा लिहीता वाचता येणारा माणुस पण एका वेळी घाबरत होता. त्याचे दुसरे एक कारण म्हणजे बंजारा जात इ.स.१८७१ च्या गुन्हेगार, जमाती मध्ये कायदयाने जन्मजात जरामपैशा जाती घोषीत केली होती. बोलण्यावरुन जात ओळखली जाते. पोलीस येऊन पकडुन नेतील या कारणामुळे सुध्दा बंजारा बोलीत बोलण्यासाठी बंजारा लोक घाबरत.
बंजारांची देशात तत्सम तथा उप जाती पण विभिन्न धंदा, व्यवसायाच्या कारणामुळे सुध्दा बोलीच्या उपबोलीय समजली जाते जसे ढाढी,ढालीया, लभान,सनार,नाव्ही, जोगी,नट बामधिया, बाजीगर, कांगसी, सुगाली, गंवारीया, लमाणी,लदेणिया, सारखी बंजारा आदि भाषांसोबत बंजारांनी धर्मांन्तर केले जसे शिख गुरुमुखी, परिणाम इसाई, अॅग्रेजी परिणाम तो मुस्लीम ऊर्दु चा परिणाम बंजारा बोलीत दिसुन येतो. याच्या बरोबर बंजारा बोली मध्ये (आपले आपण जातभाई समजतात) त्यामुळे गुप्त बोलीचे काही शब्द व वाक्याचा प्रयोग पण ते करतात. ज्याला फारसी बोली म्हटले जाते. अन्य भाषेचा आवाज मिलावटी उच्चारण पध्दतीचा परिणाम बंजारा बोलीवर झाला आहे. परंतु अर्थ बदलला नाही.”भाषा अभ्यासक आणी बंजारा बोली” डॉ. गिर्यसन आपल्या भाषा सर्वेक्षण ग्रंथामध्ये बंजारा लमाणी भ्रमणशील बोली असे म्हटले आहे. ज्यामुळे ते राजस्थानी बोलीचे पश्चिमी रुप मानले जाते. पृष्ठ क्र. ३१८ भाषा सर्वेंक्षण अनु डॉ.उदय नारायण तिवारी तो डॉ.प्रेम प्रकाश रस्तोगी बंजारा बोलीला राजस्थानी बोली मानतात ज्यांची जन संख्या १५८५०० पृष्ठ ११४ भाषा विज्ञान डॉ.देवेन्द्र कुमार शास्त्री आपल्या भाषा शास्त्र आणि हिन्दी भाषा की रुपरेखा नावाच्या ग्रंथामध्ये जिसाफददीन अहमद बंजारा बोलीचा उल्लेख करतात पृष्ठ क्र. १३४ डॉ. भोलानाथ विवारी बंजारा बोलीला पंजाबी मिश्रीत एक बोली मनतात.पृष्ठ १४० भाषा विज्ञान शब्द कोष डॉ. राजेंद्र व्दिवेदी आपल्या भाषा विज्ञान ग्रंथात लंबाडी बोलणारांची संख्या ३,३२,९१७ पृष्ठ ७८५ राजस्थानी भाषा के अध्येता डॉ.सिताराम लालस प.राजस्थानी हिन्दी लभ्भानी बोली चा संदर्भ देतात. पृष्ठ १५ हिरालाल शुक्ल आपल्या जनभाषा और साहित्य नामक ग्रंथामध्ये आर्यभाषा सामुहीक परिवाराची बोली मानतात. पृष्ठ १४० घुम्मकड शास्त्र चे लेखक राहुल सांकृतांयन बंजारा बोलीला राजस्थानी बोली मानतात. पृष्ठ क्र.४६ आज बंजारा बोलणा-यांची संख्या देश-विदेशात पाच करोडच्या जवळपास असुनही भाषेचा दर्जा प्राप्त झाला नाही. बंजाराबोली विकासासाठी देवनागरी लिपीमध्ये पाठयपुस्तके तयार करावयास हवे, ज्या मुळे बंजारा बोलीचा विकास होऊ शकेल. भाषेचा दर्जा प्राप्त होईल व शासकीय सहयोगामुळे बंजारा भाषा फलती-फुलती राहील. तीचे अस्तीत्व जास्त काळ टिकुन राहील. घुम्मकड च्या कारणामुळे ती व्दिभाषीय बनली आहे. शासकीय आधार मिळाला तर बंजारा बोलीला अंतर्गत व्यवहारात गौण रुप प्राप्त होणार नाही. बंजारा बोलणाऱ्यांच्या संखेत वाढ होत राहील.
संत कबीरांनी म्हटले आहे संस्कृत कुपजल भासा बहता नीर त्याच प्रमाणे ४ कोसपर पानी बदले दस कोस पर बानी. बंजारा घुम्मकड असल्याने भारतीय बोली भाषेचा परीणाम बंजारा बोलीवर दिसुन येतो. जसे महाराष्ट्रात मराठी, गुजराथ मध्ये गुजराथी, राजस्थान मध्ये राजस्थानी, मध्य प्रदेशात हिन्दी, कर्नाटकात कानडी, आंध्रात तेलगु, शब्द बंजारा बोलीने ग्रहण केले आहे. आजकाल इंग्रजी शब्दही बंजारा बोलीत येऊ लागले आहेत. पंडित जवाहरलाल नेहरुजीनी खरे म्हटले आहे की, भारतातील कथीत शेकडो भाषा आमच्या साठी एक प्रिय विषय आहे. डॉ. गणेश देवी साहित्य अकादेमी या प्रिय विषयावर काम करत आहेत. कोणत्याही जाती जमातीतील पंथ, धर्म संप्रदाय सण-समारंभ रितिरिवाज सामाजिक, सांस्कृतिक , पारिवारीक, संस्कार-सभ्यता आणि संस्कृती समजण्यासाठी व ओळखण्यासाठी त्यांची बोली ही एकमात्र किल्ली आहे. तरीपण धर्मांतरापासुन आपली संस्कृती इतिहास आणि बोलीवर परीणाम झालेला दिसुन येतो.
डॉ.गोवर्धन बंजारा
अहमदाबाद, गुजरात
सौजन्य – :
गोर गजानन डी.राठोड
संस्थापक
जय सेवालाल बंजारा सेवा संस्था रजि ठाणे महाराष्ट्र राज्य.
एवं
चिफ एडीटर – बंजारा न्युज ऑनलाईन पोर्टल
वेबसाइट – www.banjaraone.com
भ्रमणध्वनी – 9619401377
